ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΦΑΝΤΑΣΙΩΝ - Μητροπολίτης Ναυπάκτου & Αγίου Βλασίου κ. Ιερόθεος

Στην διδασκαλία των αγίων Πατέρων φαίνεται καθαρά ότι η πορεία προς την θέωση περνά απαραίτητα μέσα από την κάθαρση της καρδιάς και την απαλλαγή από την φαντασία, όταν δηλαδή το φανταστικό απαλλάσσεται από τις εικόνες και τους τύπους. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναλύει όλη αυτήν την πορεία σε λόγο του στα Εισόδια της Θεοτόκου, αφού παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο η Θεοτόκος έφτασε στην θέωση. Με αυτήν την έννοια διδάσκεται ότι οι άγιοι θεολογούσαν αφαντάστως και ότι η καθαρή θεολογία δεν έχει καμμιά σχέση με την φαντασία.

Βέβαια μέσα στην Εκκλησία υπάρχουν διάφορες ηλικίες Χριστιανών. Άλλοι βρίσκονται στην νηπιακή κατάσταση, άλλοι στην παιδική πνευματική ηλικία και άλλοι στην ανδρική ηλικία. Έτσι διαφορετικά αγωνίζεται κάθε άνθρωπος. Εκείνο που πρέπει να προσέξουμε είναι ότι δεν πρέπει να βασιζόμαστε πάνω στην φαντασία, γιατί αυτή δεν είναι η βάση της πνευματικής ζωής, αλλά αυτή που διαστρέφει την πνευματική ζωή του ανθρώπου.

Στην συνέχεια θα γίνει αναφορά στην διδαχή ενός συγχρόνου Πνευματικού Πατρός, του Αρχιμανδρίτου Σωφρονίου (Σαχάρωφ), ο οποίος έχει πείρα των πνευματικών θεμάτων, αλλά και είναι ζωντανός μάρτυς αυτής της ζωής.
Μιλώντας για την φαντασία γράφει.
"Ο κόσμος της ανθρώπινης φαντασίας είναι κόσμος των "φαντασμάτων" της αλήθειας, κοινός σ' ανθρώπους και πεσμένους αγγέλους. Γι' αυτό πολλές φορές η φαντασία γίνεται αγωγός δαιμονικής ενέργειας.
Τόσο οι δαιμονικές εικόνες όσο και αυτές που επινοεί ο ίδιος ο άνθρωπος, μπορούν να επιδρούν στους ανθρώπους, μετασχηματίζοντάς τους ή μεταμορφώνοντάς τους. Πάντως ένα είναι αναπόφευκτο: κάθε εικόνα, είτε δημιουργημένη από τον άνθρωπο, είτε εμπνεόμενη από τους δαίμονες, που γίνεται δεκτή από την ψυχή, διαστρέφει την πνευματική μορφή του ανθρώπου, του κτισμένου κατ' εικόνα και ομοίωση Θεού. Η φανταστική ενέργεια οδηγεί στην έσχατη εξέλιξή της. Σε αυτοθέωση του κτίσματος, δηλαδή στην αναγνώριση θείας αρχής στην ίδια τη φύση του ανθρώπου. Κι απ' αυτό το λόγο η φυσική θρησκεία, δηλαδή η θρησκεία του ανθρώπινου λογικού, αποκτά μοιραίως πανθεϊστικό χαρακτήρα.
Και οι ανθρώπινες και οι δαιμονικές εικόνες έχουν δύναμη, συχνά πολύ μεγάλη, όχι βέβαια γιατί είναι δημιουργικές καθεαυτές με τη σωστή έννοια της λέξεως, όπως η θεία δύναμη που κτίζει από το μηδέν, αλλά επειδή η ανθρώπινη θέληση κλίνει με το μέρος τους και έτσι με την υποταγή της μορφοποιείται ο άνθρωπος απ' αυτές τις εικόνες. Ο Κύριος όμως απελευθερώνει από την εξουσία των παθών και της φαντασίας όσους μετανοούν , κι όποιος Χριστιανός απελευθερωθεί απ' αυτό, αψηφά την δύναμη των φανταστικών εικόνων".
Με αυτά δεν νοείται μόνον η λεγομένη από τους σημερινούς φαντασίωση, δηλαδή η αρρωστημένη κατάσταση, αλλά και αυτή καθ' εαυτή η φαντασία, όπως και κάθε εικόνα φανταστική στην οποία ο άνθρωπος δίνει σημασία.

Μεταξύ των άλλων ο Αρχιμ. Σωφρόνιος αναφέρει τέσσερα είδη φαντασίας.
Το πρώτο είδος φαντασίας "συνδέεται με την ενέργεια των χονδρών σαρκικών παθών". Ο άνθρωπος που βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση δέχεται διαρκώς εικόνες και φαντασίες γύρω από τα σαρκικά πάθη.
Το δεύτερο είδος της φαντασίας είναι η ονειροπόληση ή ο ρεμβασμός. Το είδος αυτό της φαντασίας συνδέεται με τις εικόνες του πραγματικού κόσμου. «Ένας φτωχός, επί παραδείγματι, φαντάζεται τον εαυτό του βασιλιά, προφήτη, μεγάλο επιστήμονα».
Το τρίτο είδος φαντασίας είναι η λεγομένη καλλιτεχνική και πολιτιστική δημιουργία. «Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί την ικανότητα της μνήμης και της παραστάσεως, κι έτσι μπορεί να σκέφτεται για να βρει τη λύση ενός προβλήματος λ.χ. τεχνικού. Αυτό το είδος εργασίας του νου, που συνοδεύεται από την φαντασία, έχει μεγίστη σημασία για τον πολιτισμό κι είναι απαραίτητο στοιχείο της δομής της ζωής».
Το τέταρτο είδος φαντασίας είναι η λεγομένη θεολογική δημιουργία. «Είναι οι απόπειρες του λογικού να διεισδύσει στα μυστήρια του είναι και να συλλάβει το Θείο κόσμο. Αυτές οι απόπειρες συνοδεύονται αναπόφευκτα από τη φαντασία, που πολλοί αρέσκονται να την αποκαλούν με το υψηλό νόημα της θεολογικής δημιουργίας».
Στη συνέχεια αναλύει αφ’ ενός μεν τι κακό προξενεί η ανάπτυξη της φαντασίας στην πνευματική και γενική κατάσταση στον άνθρωπο, αφ’ ετέρου δε πως ο ασκητής ζει την πνευματική του ζωή, χωρίς τις εκφράσεις και τις ενέργειες της φαντασίας.

Πάντως ο άνθρωπος, ιδιαίτερα ο μοναχός, αγωνίζεται σκληρά κατ’ αρχάς για να ελευθερωθεί από το πρώτο είδος φαντασίας (φαντασίωση από χονδρά σαρκικά πάθη) και έπειτα προχωρεί στην απελευθέρωση από τα τρία άλλα είδη. Αποφεύγει κάθε στοχασμό και ονειροπόληση, αποφεύγει να στοχάζεται διάφορα θέματα ή να μελετά έννοιες γύρω από τον Θεό. Δεν μπορεί ο άνθρωπος να αποκτήσει νοερά, καρδιακή προσευχή και γνώση του Θεού, όταν χρησιμοποιεί ως όργανο το φανταστικό. Μόνον η δια βαθυτάτης μετανοίας κάθαρση του φανταστικού προσφέρει την αληθή γνώση του Θεού.

Ο Χριστιανός, όμως, που βρίσκεται στην κοινωνία πρέπει να απαλλάσσεται οπωσδήποτε από το πρώτο είδος της φαντασίας (σαρκικών παθών), να αποφεύγει οπωσδήποτε τον ρεμβασμό και την ονειροπόληση, που δημιουργεί πολλά ψυχολογικά προβλήματα, και να περιορίζει το τρίτο είδος, που λέγεται καλλιτεχνική και πολιτιστική δημιουργία. Και όταν προσπαθεί να κατασκευάσει κάτι, πρέπει περισσότερο να αντιγράφει, όπως κάνουν οι Μοναχοί, αγιογραφώντας. Επίσης πρέπει να προσπαθεί να αποφεύγει την διανοητική ενασχόληση γύρω από τον Θεό. Το μόνον που μπορεί να κάνει είναι να χρησιμοποιεί την διδασκαλία των αγίων Πατέρων για τον Θεό. Να μην έχει δικές του απόψεις, αλλά να παρουσιάζει την διδασκαλία των αγίων Πατέρων για τον Θεό και για τα θέματα της πνευματικής ζωής. Επίσης, όταν προσεύχεται, ο νους του να ευρίσκεται στις φράσεις της προσευχής και στο νόημά τους και να μη φαντάζεται εικόνες και παραστάσεις.

Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι, όταν διαβάζουμε διάφορα λογοτεχνικά βιβλία, αυξάνεται και ερεθίζεται το φανταστικό της ψυχής μας, ενώ, όταν διαβάζουμε έργα αγίων Πατέρων, το φανταστικό σταυρώνεται. Αυτό δείχνει ότι οι άγιοι Πατέρες, ομιλούν αφαντάστως, αφού απέκτησαν πνευματική υγεία. Και ένας τρόπος απαλλαγής από την φαντασία είναι η δια προσευχής μελέτη των διαφόρων διδασκαλιών και ομιλιών των αγίων Πατέρων.

Πάντως στους εισαγωγικούς στην πνευματική ζωή δεν είναι πλάνη η ύπαρξη της φαντασίας, αλλά η παραμονή της για πολύ χρόνο στην πνευματική ζωή είναι πρόξενος πολλών ψυχολογικών ανωμαλιών

«Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ», Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου (σελ. 179-182), εκδόσεις Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας)